Presentamos no noso blog unha nova colaboración do médico psiquiatra Emilio González Fernández. Na súa "Carta ó médico Pequeniño do Incio" , fai o seu particular homenaxe áo médico do Incio-Lugo asesinado no ano 1936, pero tamén ás terras de Rubián, Bóveda ou o Incio. Aporta datos novos da represión na posguerra na zona e tamén agudas reflexións sobre a medicina rural, a relixión, a política e cultura na Galicia de hoxe -e na do século pasado-.
****************************************************************************************************
CARTA Ó MÉDICO PEQUENIÑO DE O INCIO
Rubián, a
30 de novembro de 2011
Sr. Dr. DON Manuel Díaz González
Inmortal Médico Rural
Benquerido Manolo: Agardo que ós recibo desta esteas ben de saúde sociocultural. Nós ímola
andando... É dicir, a globalización e os poderes financeiros acaban de dar un
golpe de estado. Caen chuzos e dicimos que é poalla.
Dende hai uns meses
no teu concello tentan destecer o franquismo sociolóxico. Vailles levar anos e
por riba hai rumores de liortas partidistas... Se vises que desprestixiados
están agora os políticos non entenderías nada. Ben sabes que a vida na aldea só
é sosegada e bucólica para os ollos dos visitantes. Vivila día a día é outro
cantar. Levamos moitos anos de democracia, mais a censura e mesmo a Inquisición
seguen presentes entre nós. Xaora, pero con outros nomes: grandes monopolios da
información, por poñerche só un exemplo.
Na túa parroquia,
en Sirgueiros, non chega á ducia e media o número de veciños... ¿Cantos centos
erades na túa época? Anomia; esmorece o tecido social e psicolóxico. Casas
baleiras, casas a caer, camiños
borrados, aldeas abandonadas... A do Castelo segue en pé e ben coidada. Sempre
foi una casa forte. Mesmo tiñades un touro semental. A igrexa amosa sinais de
deterioro. A reitoría esborrallándose e inzada de hedras. No cemiterio destaca
a sepultura da túa familia. Sempre con flores. Falta o teu nome... Mándoche
unhas fotos recentes.
Matáronte no 36.
Porén, ese 11 de setembro acadaches a inmortalidade. Si. ¡Que GRANDE es! Para a
maioría dos mortais coa morte remata todo. Pero as persoas singulares, coma ti,
nun minuto, cando se arrefría o corpo, pasades da mortalidade á inmortalidade,
ó imperecedoiro da túa obra e do teu ser...
Coñecémonos hai
moitos anos. Quizais sesenta e catro. Dende que eu tiña catro ou cinco escoitei
falar da túa esperpéntica paixón e morte. O teu corpo converteuse para nós nun
discurso e nunha representación. Iso si, con moitas falas...
Só anacos. Só narrativas fragmentarias no
contexto do arrepiante silencio no que fomos socializados e enculturizados os
rurais da miña xeración. Orfos de verdade e de liberdade fomos construíndo e
reconstruíndo pantasmas, heroes, mitos, lendas, crenzas... con moitas lagoas. E
iso que na nosa xeración tiñamos veneración polas palabras dos pais e dos avós.
Cando xorden os partidos políticos, os sindicatos e unha certa liberdade de
prensa, comeza un fondo silencio da oralidade e unha progresiva
individualización.
Es parte moi
importante do noso patrimonio cultural, da memoria colectiva da nosa comarca e
tamén da subcultura sanitaria. Agora que imos tendo máis información non quero
que me extirpen os recordos cun miope presentismo. Eses recordos son
agarradoiras da miña identidade. Permanente tensión entre o obxectivismo e o
construtivismo. Os sentidos xerarquízanse segundo a cultura. Na cultura oral
era ouvido o sobranceiro.
Pilláronte agochado
en Xullán (lugar da parroquia de Tuimil, concello de Bóveda). Amarráronte ó
rabo dun cabalo e como podías (ás veces arrastro) fóronte subindo por camiños
de carro á Chá de Tuimil. Pasaches polo campo da festa e enfilaches cara a
Tuimil (lugar e parroquia). Atravesaches a aldea. Ninguén te axudou. Rezaban e
choraban as mulleres axeonlladas. A algún home tamén lle escorregaban
silandeiramente as bágoas polas meixelas. Na Ribeira acadaches a estrada de
Rubián á Ferrería do Incio.
Da Ribeira
baixaches a Barxa. Fatigosa subida, ás veces empinada, ata Laiosa. De Xullán a
onde te asasinaron haberá unha légoa. Mais os espazos, as distancias, non
podemos medilos coas miradas actuais; daquela eran meirandes. Xa estabas en
territorio do teu concello. Ó chegar a Laiosa ías feito un cristo. Alguén da
casa de Varela foi quen de saír e darche unha beberaxe... Comezaches a subida
para a Cruz do Incio. Pronto decidiron acabar contigo. Déronche tempo a rezar.
De xeonllos, como debe ser.
O teu corpo quedou
tirado na cuneta. Deseguida dous mozos da túa parroquia tapárono con fentos
para que os animais non o esfarelaran. Os asasinos espreitaban. Leváronos á
Cruz onde os agardaba un perruqueiro que os rapou ó cero para marcalos. Horas
despois o teu sobriño e outro veciño leváronte nun carreto e soterráronte no
cemiterio dese lugar. Houbo tempo de amañar un cadaleito. Non sei se puxeron un
crucifixo...
Todos viron ós que
te torturaron e mataron. Ían armados e coa cara descuberta. Todos era
coñecidos. Aínda agora non queren nomealos... Non só era, ou é, medo. É que
eran “veciños” cos que ían ter que convivir eles e os seus descendentes. Así o
fan...
Seguín medrando. O día 3 de agosto do ano
1947, correuse a voz de que queimaran vivo ó cura de Guntín (Bóveda). Era un
domingo á tarde... Dicían que os “atracadores”, ou os “fuxidos”, rodearan a
aldea e fixéronlles xuntar leña e palla ós propios veciños. Tamén comentaban
que fora unha vinganza exemplar. Días ou meses antes apareceran tres “paseados”
nunha cuneta entre Bóveda e Guntín. O cura non quixera darlles sepultura “en
sagrado” e mandou botarlles un “quintal de cal” a cada un...
Moitos anos
despois, cando comezaron a aparecer textos escritos, apónselles ese crime ós
guerrilleiros mandados polo Piloto e repiten o de que ardeu vivo. Hai poucos
días souben que o cura chamábase Adriano Andrade Yáñez e que non chegaron a
queimalo. Sen sotana e cos pantalóns baixados “chamuscárono” cunhas pallas a
carón dun veciño que quixo axudalo. O veciño arranxou con cartos, unhas cincuenta
mil pesetas en dúas entregas. Ó cura matárono a paus e logo déronlle o tiro de
graza.
Dos tres paseados
non sabemos nin o nome. Foron soterrados dentro do cemiterio, sen cadaleito e
con cal. Mesmo é posible que o crego que mandou botarlles cal non fose o don Adriano senón un de Ver (Bóveda) que quedara
ó cargo da parroquia mentres o titular ía de exercicios espirituais en Lugo.
Mais eu, e moitos
máis, fixémonos homes coas imaxes ciceladas na memoria dun médico arrastrado
por un cabalo e dun crego consumido polas lapas en presenza de toda aldea. Dramáticos
sucesos da guerra.
Unha tarde do ano
1949 (o 22 de xuño), pola seitura, chegou á estación de Rubián
un home armado e acorado. Esixiu falar por teléfono co goberno civil. Todos
escoitaron que acababa de matar a dous “fuxidos” e que o Elías escapara
malferido.
Foi nos montes de Remesar (Bóveda). Trouxéronos nun carro de vacas a Teilán,
tamén Bóveda. Moitos dos meus veciños e amigos puideron velos. Por se acaso, don Serafín, o crego de Teilán, non puxo
reparos a soterralos como católicos.
Do Elías falábase
moito. Era un fuxido moi achegado. Aldeán coma nós e de clase baixa. Nado en
Castro de Rei de Lemos (Paradela) en 1911, botara moitas temporadas en Teilán e
mesmo traballou na cerámica de Rubián a cincuenta metros da nosa casa. Aínda
que “fuxido”, era como un romántico heroe vingador. Axudárano e escondérono en
moitas casas da contorna. Quería matar ó tenente Losada, un veciño de Rubián do
que teremos que falar moito outro día. Convencérono para que non o fixese por
medo as represalias que caerían sobre boa parte da aldea.
Bateron a zona
durante un mes, queimaron monte, prenderon xente, “interrogaron” daquela
maneira… Ó cabo dun mes apareceu xa medio descomposto nunha alvariza de Remesar.
Alguén o levara ata alí o mesmo día que lle dispararon.
Seguiu a represión
escura, selectiva, cativeira. Envexas disfrazadas de ideoloxía. ¿Lémbraste da
Rosina de Peña de Rubián (filla de Antonio Peña Sánchez e Primitiva Vilar)
curmá dos Peña de Xullán? Visitabas esa familia con certa frecuencia cando
pasabas por alí. Pois ben, a esta, nos anos cincuenta (fáltame a data), viñeron
buscala unha noite, tapáronlle os ollos, estiveron interrogando nela e
zorregándolle durante varios días. Nunca soubo onde a tiveran. Soltárona na
Coruña e levoulle tempo recuperarse das feridas no lombo. Cando eu llas
vin estaban xa medio cicatrizadas.
No ano 1951 ardeu o
convento de Samos ó que teu pai foi petar antes de que te mataran. ¿Sería un
castigo de Deus ou do Demo? Todo cabe.
Estes son casos dos
que tiven noticia. Pero houbo moitos máis. Nin preguntabamos nin se falaba.
Ben, falábase ás veces con metáforas, con reviravoltas, en momentos puntuais.
¿Por que sería que no ano 1959, cando Fidel Castro chega ó poder, durante un
tempo en Galicia falouse máis, ou iso me parece recordar…? É posíbel que
antepoña o que lembro ó que ocorreu.
Cos cachos desas
novas que veño de citar fun tecendo e destecendo boa parte da miña identidade.
O maxín non paraba. Creei imaxes visuais. Hai anos veñen aparecendo datos
(impresos e orais). O problema que teño é que para min, e para moitos outros, a
imaxe -- a copia-- crea o orixinal e
non ó revés.
O teu sobriño (o profesor
José Luís Díaz Gómez) publicou o ano pasado un interesante libro sobre a túa
vida.
En Rubián anda a lelo xente que normalmente non le. Medra a onda expansiva.
Despois de tantos anos dá froito a semente do teu labor e da túa morte.
Por mor deste libro
vai aparecendo máis xente que fala... Dende que fuxiches da cadea de Monforte
paraches en moitos lugares. Din que estiveches na Ribeira de Teilán, na casa de
don Benito Rodríguez, pero que cando
unha noite foi na túa procura un tenente da garda civil xa fuxiras para outro
agocho. A narrativa que máis repiten e a de ir arrastrado por un cabalo.
Semantizan con gramáticas míticas. O de que te disfrazaches de monxa non sei se
será certo, pero dálle moito aquel ó relato... Foi un bo quite.
Longa carta a que
che escribo. Imposible resumir tantos anos. Farei partillas:
A)
MEDICINA E
RELIXIÓN
Asunto moi complexo
e enleado. No século XXI seguen mesturadas. Fluxo e refluxo continuo entre
ciencia e crenzas. Oufánanse moitos médicos de seren “científicos”. Fronte á
idea de que o valor máis prezado de occidente
acádase ó pasar do Mitos ó Logos, algúns médicos seguimos defendendo a
convivencia de ámbolos dous. Outros seguen agarrados ó Mito dunha eficacia
médica absoluta e dunha biomedicina aséptica.
A ciencia actual
herdou a infalibilidade e a sacralidade da relixión medieval. Ven sendo un
moderno imperialismo. Quizais estamos na segunda Idade Media. Precisamos outro
Renacemento para liberarnos desas cadeas? Por que se segue a falar da FE nos
médicos?
As cosmovisións dos
pobos e das persoas mudan moito máis lentamente que as súas condutas. Na túa
época era moi evidente a dicotomía entre relixiosidade urbana e relixiosidade
rural. A cultura popular galega estaba mediada polo cristianismo. Os pobres, os
de pedir, eran un signo sacramental de Cristo.
Na teoloxía popular
galega non existía a gratuidade. Se pedían ós santos (intermediarios con Deus)
un favor, ofrecíaselle sempre algo a cambio e cumpríase coa palabra dada. Ó
tempo, posuían unha imaxe holística da persoa enferma que non se limitaba á súa
dimensión bioquímica.
Semánticas opostas e ó tempo complementarias.
O exemplo máis claro é o inmenso poder que se lle apoñía ó Demo. Deus é bo pero o Demo non é malo. ¿Harmonía
de contrarios?
Asemade o nós
precedía ó eu. Logo veu o individualismo. Agora xa se pode construír unha
identidade virtual. Ti, Manuel, fuches médico das casas. Ías a elas no teu
cabalo ou andando. Sentabas na cama do doente. Por iso erades médicos de
cabeceira. Uliades as casas, visualizabades o gando e as propiedades. Decatábaste
de que non podías cobrar e mesmo tiñas que deixarlles cartos para os remedios
de botica.
Mais, nesa
mestizaxe coa relixión eles quedaban “obrigados”; así é como din os portugueses
en vez de grazas. Sempre correspondían como podían. Cunha ducia de ovos se eran
pobres, un roscón polo teu santo, a costela co raxo cando mataban, as troitas
que pescaban, un xamón se a casa xa era mediana... Tamén coa súa forza de
traballo cando no Castelo se facía unha roga para determinadas faenas. E mesmo
co seu voto cando adquiriron conciencia de que tiña un valor... Respectábante.
Queríante moito. Fuches medrando en sona, sabedoría e seriedade.
Se sabías medicina
tamén sabías doutras cousas. Para eles o saber non estaba parcelado. Pedíanche
consellos de casorios, de preitos, de liortas familiares. Nomeábante
o seu testamenteiro. As relacións coa maioría dos cregos do teu
concello non eran agarimosas... Envexábante.
Na casa alugada que
tiñas na Cruz había unha criada portuguesa, ¿non si? Na horta cultivabas
plantas medicinais que envasabas en cacharros de cristal. Cando viñan nevaradas
fortes moitas aldeas quedaban incomunicadas. Pasaban días nos que non podías
ver ningún paciente. Cando te viñan buscar nun domingo e pedían desculpas por
“molestar” (ó tempo que sacaban a gorra como se entrasen na igrexa) respondías:
“as doenzas non teñen días santos nin
festas de gardar”. Fuches bo e xeneroso.
Casaches moi ben.
As dúas mulleres que tiveches eran da casa do Priorado de Freituxe (Bóveda).
Casa con caseiros, con escudo e con algún crego. Mágoa de non ter fillos
biolóxicos. Porén, agora hai moitos que nos consideramos como tal. Da túa nai
que finou nova, en 1924, uns anos antes do teu primeiro casoiro, sabemos ben
pouco...
O caso é que ó
tempo que ascendías de clase social (todo hai que dicilo) por ser médico, por
ter estudos, por ter dereito a usar o don, ías gañando poder. Isto xera no
medio rural moitas envexas. Dicía Foucault que onde hai poder xorden
resistencias.
Metícheste en
Política (daquela púñase con maiúscula). Supoño que foi por tomar conciencia de
que sen cambios socioeconómicos fondos non ía mellorar a saúde dos teus pacientes.
Este é Frantz Fanon
que, noutras latitudes e poucos anos despois da túa morte, abandona a
psiquiatría para enrolarse na fronte de liberación alxeriana. Agora estamos
falando de colonización. Non hai tempo para meternos coa colonización interna
que fixeron e fan a relixión e a medicina en Galicia. Micro agresións culturais
cotiáns.
¿Sabías que
Castelao nos anos vinte, cando viaxa a París, escandalízase dos costumes
parisienses, dos nus, que acóde á misa e mesmo quere porlle un cinto de
castidade a unha hipotética moza francesa? Con palabras prestadas desculpamos a
reacción de Daniel: “É esixíbel a
Castelao que ‘saíse’, máis do que fixo, do seu tempo, do seu xénero, da
ideoloxía patriarcal e masculinista que como home tamén a el o envolvía”.
Un heroe e un
mártir, coma ti, nunca é un prototipo abstracto cheo de perfeccións, senón un
ser humano construído con contradicións e contrastes, fraquezas e grandezas.
Anxos e demos mestúranse na túa personalidade de xeito inextricable.
Antes que médico e
que republicano eras un home galego de comezos do século pasado, de Sirgueiros.
Xa esgotado polas torturas seguro que tiñas medo. Daquela agroman sentimentos,
emocións, anguria da morte... Non é nada singular que rezaras e te agarrases ó
Deus da túa infancia. Boa parte da túa infraestrutura era catolicismo popular
galego. Mesmo penso que cando pasaches a carón da igrexa de Tuimil tamén
pediches paz e axuda.
É un falar. Son
consciente da imposibilidade de coñecer de maneira definitiva a un ser humano.
A túa totalidade sempre escapará de todas as redes teóricas e racionais que
tratan de capturarte, de reducirte.
O caso é que co
poder médico que tiñas na túa comarca metícheste en política... Eras unha mala
herba que tiñan que ceifar.
B) MEDICINA RURAL GALEGA
¿Cántas veces
escoitaches ós teus pacientes dicirche: “míreme
ben, báixese ben”? Seguen dicindo
o mesmo no século XXI algúns vellos rurais. Boa maña.
Con estas frases ou
outras parecidas sinalan a gran brecha cultural e o diferente estatus nos que
se sitúan e nos sitúan. Temos moito poder e algúns no o saben...
Tiveches que ir
aprendendo cousas que non ensinan nas facultades de Medicina. Se na segunda ou
terceira consulta preguntas: “¿como vai?”,
non é raro que respondan: “a peor non
vou, mais mal non estou...”. Están dicíndoche que melloraron. Non funcionan
coa lóxica aristotélica coa que aprendemos Medicina Oficial (biomedicina,
medicina médica hexemónica). Deseguida retomaches as túa raiceiras e botaches
man de metáforas, de atractores semánticos, de trasacordos e de ironías.
Precisabas isomorfismo co medio social e cultural no que facías de médico.
Se preguntas: “¿que lle pasa?”, non é difícil que
respondan: “para iso veño, a que mo diga
vostede”. ¡Que distinto resulta agora cando xa miraron no internet e din: “teño unha fibromialxia, veño pola baixa”.
A cor das pastillas non é neutra para os efectos terapéuticos. Tomalas antes ou
despois das comidas tampouco. Ó médico urbanita non lle importa que se coma polbo
con auga; ó paciente si. Non son máis que pequenos (?) exemplos de disonancias
na relación médico paciente. Mellor non falar da lingua e das distintas falas
locais...
A presenza dos
médicos oficiais é moi tardía en Galicia, comparando con outras zonas do estado
español. Chegan primeiro ás cidades e vilas. Por riba, practicamente ata o
século XX nas localidades con menos de cinco mil habitantes non é obrigatorio
que dispoñan de médicos de primeira clase.
Ós médicos municipais, igual que ós mestres, ó comezo (ata xa ben avanzado o
século XX) pagáballes o concello. É dicir, cobraban pouco e con moito atraso.
A persistencia
dunha rica medicina popular galega non debe apoñerse, como se di con
frecuencia, á escaseza de médicos. É un problema cultural. Na cultura
tradicional predominan concepcións hipocráticas e galénicas (teoría dos
humores, etc.) que chocan coa medicina oficial. Sempre existiu e existe en
todos os países unha medicina profana que da casa-familia esténdese e
interacciona (móvese, non é algo estático e atrasado) á aldea, á parroquia, ás
feiras…
Na túa época,
Manolo, moitas emocións non estaban aínda medicalizadas. Non se falaba de
ansiedade (patoloxía), senón de ansia (como algo positivo). Tampouco de
depresións, senón de anemias, “paletilla” caída, estómago caído (eran metáforas
e non realidades clínicas como constrúen algúns afeccionados), nervios,
espíritos, mal ollo, aires, reuma, columna gastada...
Tampouco inventaran
os ianquis (despois da guerra do Vietnam) iso do Trastorno por Estrés
Postraumático que terían que ter padecido todos os que presenciaron o teu
martirio.
En Galicia
practicamente non houbo médicos que tivesen igualas (frecuentes en Castela,
León, etc.) ou “arrendados”, como se lles chamaba aquí ós poucos casos de
médicos que cobraban unha cota anual ou mensual por asistir a toda unha
casa-familia. No ano 1932 debateuse no Congreso a idea de establecer un seguro
médico (mutualismo) pero non pasou de aí. Aínda que o Seguro Obrigatorio de
Enfermidade comeza a crearse en 1942, ó agro galego non chega o “seguro” ata o
ano 1975 cando se implanta o réxime especial agrario dos traballadores por
conta propia.
¿Podemos seguir
mitificando a Escola Médica Compostelá? Mellor botarlle unha ollada á obra do
malogrado Delfín García Guerra.
Nese libro subliña unha folga dos estudantes de Medicina ó comezar o curso
1908-1909 demandando salas hospitalarias para poder aprender. ¿Xa andabas
daquela como activista?
Cando teña tempo e
vagar hei meterme co asunto da Fonte
Limpa, como lle chamaban á medicina compostelán no XIX e XX. ¿Sabías que
este nome aplicouse tamén á Real Audiencia de Galicia no século XV? A auga é o
elemento sanador e purificador sobranceiro na medicina tradicional galega. Se
hai unha fonte limpa haberá outras sucias, contaminadas...
O de médico dos pobres repítese en moitas
biografías escritas (levo recollido máis dunha ducia) e en moitas narrativas sobre
os médicos rurais galegos ata ben tempo despois de reinstaurada a democracia.
Coido que ten moito de relixiosidade. Falaremos.
Os médicos rurais
galegos, sen querelo, víronse obrigados a facer de mediadores, de
intermediarios culturais. Dunha banda, as “crenzas” e as prácticas sanitarias
da poboación. Da outra, os coñecementos profesionais. Dúas subculturas.
Dialéctica intercultural. Precisaba a cotío negociar significados e condutas. O
problema aparece nalgúns casos nos que a
mediación cultural pode doadamente dar en caciquismo. Moitos partidos políticos
seguen buscando no rural galego a médicos para encabezar listas electorais.
C) ÁNXEL FOLE. TERRA BRAVA.
DON GASPARO
Ata que comecei a escribir
isto chocábame o “silencio” de Ánxel Fole sobre a túa figura. Apúñallo á
censura vixente nas datas en que publica Terra
Brava.
O ilustre escritor
lucense, durante a súa andaina de exilio interior, pasou unha boa tempada na
casa dos Quiroga, fronte á monumental igrexa do Hospital (O Incio). Amosa
coñecer polo miúdo a zona. Difícil diferenciar realidade de ficción.
Agora penso que
fala bastante de ti e colócate como o don Gasparo (pequenote, con cara de romano,
viúvo, sen fillos, con consultorio na Cruz, veciño de Sirgueiros, pero doutra
aldea da túa parroquia). Tamén con concepcións sanitarias liberais e sociais.
Retoma Fole o tema
do galoxo, nome que se lle daba na zona ó bocio. Ningún dos dous falades do
cretinismo que tamén estaba presente. Fala do gálico, como se lle dicía á
sífilis en boa parte de Galicia. Ó criáreste na aldea xa sabías que na túa
terra chamábaselle gota á epilepsia (por mor dunha doenza vacún), e non ás
artrites do ácido úrico. O mesmo diría de doenzas xenéricas tales como
perlesía, tremesía, alferecía e outras moitas que se van perdendo.
Pero por riba de
todo, Fole describe moi ben as condicións de traballo do médico rural e o
inmerso que está na vida aldeán. Chámalle “soldado da ciencia” e subliña a
“vocación” que se precisa para quedar no rural, sobre todo no da montaña.
Reflicte coa mestría dos seus relatos as condicións sanitarias da vida na
Galicia arredada: sen estradas, sen auga corrente nas casas, sen luz, con
xergóns de follas de millo, con moito artritismo, moito galoxo, moita
avitaminose. Non se lle escapa a loita dos médicos rurais con menciñeiros,
sabias, compostores. Tamén cita casos nos que é o galeno quen corre cos custos
das receitas. O que máis me gusta é cando di: “Non abonda con que sintamos en galego: debemos de pensar tamén en
galego”.
Maxistral mestizaxe
do home coa natureza. Xeografía habitada. Retratos impecables. Terra Brava é unha boa etnografía. Cen
veces mellor que moitas obras que se publicaron e publican como etnografías.
Se vises agora,
Manuel, a cantidade de galegos que van pasear (antes era cousa dos señoritos),
que camiñan sen ir a ningures (colesterol, hipertensión,...) por prescrición facultativa, e teñen que por
un chaleco reflector para que non os atropele un coche… ¿Por que non lles
mandarán realizar un suave exercicio de sachar na horta?
Na túa época e na
que escribe Ánxel Fole, o bocio considerábase unha doenza pero non se lle daba
importancia. Operalo custaba cartos que non tiñan. Porén, esta doenza non
estigmatizaba. Casaban e tiñan fillos como outro veciño/a calquera. Por vez
primeira fago pública unha foto dun galoxo inmenso que levou riba de si un
veciño dunha parroquia do Incio. Seguro que o coñeciches. Finou ós 78 anos, en
1939, dunha gripe complicada con
pulmonía. Casou e tivo seis ou sete fillos. Eran pobres, todos emigraron. A
casa de seu está caendo.
D) A SOMOZA MAIOR (RUBIÁN)
Teño un aquel por
Rubián, polo de Abaixo, que tamén hai no Incio un Rubián de Cima. O meu, a miña
parroquia, é de Bóveda. Non nos queda outro remedio. A identidade municipal é
algo moi recente na historia da Galicia rural. Na túa época, Manuel, aínda
comezaba esta construción. Íase á capital municipal pagar a contribución,
tallarse, asentar nacementos e defuncións e pouco máis. Agora éche outro cantar.
Só se consideraban
veciños os fregueses. Con eles as condutas, as normas non escritas, os traballos
comunais, etc., estaban perfectamente codificados. Os pedáneos considerábanse
autoridade e interlocutores co axuntamento.
O adro da igrexa
parroquial era un espazo de comunicación, de novas, de tratos e acordos cando
cumprían. Os mortos do cemiterio seguían formando parte da comunidade. A festa
do patrón era moito máis que unha celebración litúrxica.
O ámbito das feiras
xa era comarcal. Espazo de socialización igual que as romarías. Duraban todo o
día. As escolas pechaban o día da feira: os nenos tiñamos que ir á feira
aprender cousas que non ensinaban os mestres. Venda, compra, parola, moceo,
transmisión de novas, esmola ós pobres cegos (“santa Lucía lle conserve a vista”), ós tolleitos, ós que exhibían feridas
pustulentas… Nunca ós do galoxo nin ós curtos de talla e outras cousas por mor
do cretinismo. Observatorio privilexiado
para os nenos de Rubián.
Charlatáns. Coplas
de cego. Videntes. Tratantes. Cacharreiros. Albardeiros. Ferreiros. Cesteiros.
Zoqueiros. Traxes do guizo. Chigres. Lambetadas. Algunha que outra liorta. Sacamoas.
Curas. Gardas civís. Médicos...
Os médicos rurais, sobre
todo se eran nativos, tiñan o consultorio na casa familiar, non na capital
municipal. A clientela pertencía sempre a máis dun concello. Os días de feira
—sublíñao Fole na obra comentada— tiñan máis traballo. De aí que nunha feira
coincidisen consultado como mínimo dous galenos nun cuarto que lles deixaban
nunha taberna ou nunha casa de comidas. Entre eles había rivalidades, o cal non
impedía que se aparecía unha urxencia cirúrxica se xuntasen para operar nunha
mesa de comedor.
Volvendo ó caso, a
actual demarcación municipal coido que é do ano 1840. Mesmo a casa consistorial
do concello de Bóveda estivo un tempo en Rubián. O asunto é que Rubián foi
noutrora (creo que ata 1835) cabeza da xurisdición da Somoza Maior de Lemos.
Esta Somoza abranguía moitas parroquias do que hoxe é O Incio (entre elas
Sirgueiros), moitas de Bóveda e outras de Paradela. Destas últimas a que máis
me interesa salientar é a de Castro de Rei de Lemos, da que era o Elías e na
que no ano 1936 se deu unha importante actividade política coa posterior
represión.
É dicir, que os
tres feitos violentos relacionados coa guerra ós que me refería ó comezo desta
carta ocorreron no mesmo concello. Agora Rubián esmorece, dentro de pouco será
un xeriátrico. Os maiores viven dos recordos do que foi. Dúas feiras cada mes.
A do 14 de moita sona. Algunha fábrica. Todo iso agora é historia. Cando eu era
mozo algún domingo iamos á Ferrería do Incio para ver “ás bañistas” do
balneario. Penso que había un baile.
Rubián era
importante por ser encrucillada de estradas. Xusto a medio camiño entre Sarria
e Monforte. De Rubián saía e sae unha estrada que, pasando por Castro de Rei e
Currelos, chegaba a Taboada. Tamén a estrada ó Incio que ben coñeces. A capela
do Ecce Homo no centro da vila (tiñamos ese título) era un importante santuario
con ofrecidos e romaría.
Na estación do carril de ferro paraban os
correos, os expresos, os rapidillos, o catalán, os mercancías. Mesmo unha
diversión ós domingos era ir á estación ver os correos. Un día recoñecemos o futbolista
Luís Suárez. Os bailes das festas do Ecce Homo facíanse no cruzamento das
estradas. Un ano pasou o Caudillo… Menos mal que non parou.
Lembro unha escena
que quedou gravada no meu maxín. Un mediodía viña unha muller xa de anos cunha
burra e un neno. Pediu permiso para deixar o animal atado a unha das cancelas
da nosa casa. Explicoume que viña de Vilasouto (O Incio) para amosarlle o tren
ó seu neto.
Nese tren viña
moitas veces a “brigadilla” (gardas civís vestidos de paisano) e pasaban pola
estrada. Metían medo. Víanselle ben as culatas dos mosquetóns ou das
metralletas. Dicían que andaban á procura dos atracadores. Pechabamos as
portas.
Anos despois, no racionamento, vimos como subían ó correo que ía cara a Madrid
ó estraperlo. Máis adiante, cantidade de amigos e de veciños colleron o tren da
emigración. Moitos nunca volveron.
Un día déuselles
por encorar a auga e fixeron a presa de Vilasouto para regar o Val de Lemos. Se
viras que chapuza de canles e de regadío. Asulagaron Vilanova. Dende que hai
esa presa, en Rubián temos máis néboas.
Seguro que sabes
moi ben que a finais do XIX en Rubián tivemos dúas loxas masónicas (a Augusto e
a Marqués de Santa Marta). A elas pertenceron veciños do Incio. Coido que algo
sabes... Politicamente en Rubián agora estámosche moito peor que na túa terra.
Chacho, para
escribir todo isto precisei ir de Santiago ata Rubián. Tiña que fuxir da óptica
urbanita, universitaria e científica. Sentirme aldeán. Resucitar emocións e sentimentos
soterrados hai anos. Repensar o social á luz do espazo. Mesturar xeografía e
historia dándolle vida ó espazo. Andei á procura do particular, do local, do
específico. Son lugares simbólicos que demandan a berros reflexións sobre o
presente.
Ata outra. Unha
fonda aperta
Emilio González Fernández
Pdta. A) Motivos
familiares impedíronme acudir a homenaxe que che fixeron a fin de semana pasada
no Incio. Cando poda irei darlle unha aperta ó teu busto e deixarche unhas
rosas. B) Unha broma: no teu caso non se cumpre o refrán home pequeno fol de veleno.
---------------------------
A partida de defunción di que tiña 47 anos. Nado en” Santiago de la
Nova, de la capital de Lugo”. De profesión:”cura párroco”. De estado: “seglar”...
? Que faleceu “en su domicilio (Guntín), el tres del actual, a las veintidós
horas, a consecuencia de hemorragia cerebral”.