CARTA Ó MÉDICO PEQUENIÑO DE O INCIO (por Emilio González)

 Presentamos no noso blog unha nova colaboración do médico psiquiatra Emilio González Fernández. Na súa "Carta ó médico Pequeniño do Incio" , fai o seu particular homenaxe áo médico do Incio-Lugo asesinado no ano 1936, pero tamén ás terras de Rubián, Bóveda ou o Incio. Aporta datos novos da represión na posguerra na zona e tamén agudas reflexións sobre a medicina rural, a relixión, a política e cultura na Galicia de hoxe -e na do século pasado-. 

****************************************************************************************************

CARTA Ó MÉDICO PEQUENIÑO DE O INCIO

 Rubián, a 30 de novembro de 2011

Sr. Dr.  DON Manuel Díaz González

Inmortal Médico Rural

Benquerido Manolo: Agardo que ós recibo desta  esteas ben de saúde sociocultural. Nós ímola andando... É dicir, a globalización e os poderes financeiros acaban de dar un golpe de estado. Caen chuzos e dicimos que é poalla.

Dende hai uns meses no teu concello tentan destecer o franquismo sociolóxico. Vailles levar anos e por riba hai rumores de liortas partidistas... Se vises que desprestixiados están agora os políticos non entenderías nada. Ben sabes que a vida na aldea só é sosegada e bucólica para os ollos dos visitantes. Vivila día a día é outro cantar. Levamos moitos anos de democracia, mais a censura e mesmo a Inquisición seguen presentes entre nós. Xaora, pero con outros nomes: grandes monopolios da información, por  poñerche só un exemplo.

Na túa parroquia, en Sirgueiros, non chega á ducia e media o número de veciños... ¿Cantos centos erades na túa época? Anomia; esmorece o tecido social e psicolóxico. Casas baleiras, casas  a caer, camiños borrados, aldeas abandonadas... A do Castelo segue en pé e ben coidada. Sempre foi una casa forte. Mesmo tiñades un touro semental. A igrexa amosa sinais de deterioro. A reitoría esborrallándose e inzada de hedras. No cemiterio destaca a sepultura da túa familia. Sempre con flores. Falta o teu nome... Mándoche unhas fotos recentes.

Matáronte no 36. Porén, ese 11 de setembro acadaches a inmortalidade. Si. ¡Que GRANDE es! Para a maioría dos mortais coa morte remata todo. Pero as persoas singulares, coma ti, nun minuto, cando se arrefría o corpo, pasades da mortalidade á inmortalidade, ó imperecedoiro da túa obra e do teu ser...

Coñecémonos hai moitos anos. Quizais sesenta e catro. Dende que eu tiña catro ou cinco escoitei falar da túa esperpéntica paixón e morte. O teu corpo converteuse para nós nun discurso e nunha representación. Iso si, con moitas falas...

 Só anacos. Só narrativas fragmentarias no contexto do arrepiante silencio no que fomos socializados e enculturizados os rurais da miña xeración. Orfos de verdade e de liberdade fomos construíndo e reconstruíndo pantasmas, heroes, mitos, lendas, crenzas... con moitas lagoas. E iso que na nosa xeración tiñamos veneración polas palabras dos pais e dos avós. Cando xorden os partidos políticos, os sindicatos e unha certa liberdade de prensa, comeza un fondo silencio da oralidade e unha progresiva individualización.

Es parte moi importante do noso patrimonio cultural, da memoria colectiva da nosa comarca e tamén da subcultura sanitaria. Agora que imos tendo máis información non quero que me extirpen os recordos cun miope presentismo. Eses recordos son agarradoiras da miña identidade. Permanente tensión entre o obxectivismo e o construtivismo. Os sentidos xerarquízanse segundo a cultura. Na cultura oral era ouvido o sobranceiro.

Pilláronte agochado en Xullán (lugar da parroquia de Tuimil, concello de Bóveda). Amarráronte ó rabo dun cabalo e como podías (ás veces arrastro) fóronte subindo por camiños de carro á Chá de Tuimil. Pasaches polo campo da festa e enfilaches cara a Tuimil (lugar e parroquia). Atravesaches a aldea. Ninguén te axudou. Rezaban e choraban as mulleres axeonlladas. A algún home tamén lle escorregaban silandeiramente as bágoas polas meixelas. Na Ribeira acadaches a estrada de Rubián á Ferrería do Incio.

Da Ribeira baixaches a Barxa. Fatigosa subida, ás veces empinada, ata Laiosa. De Xullán a onde te asasinaron haberá unha légoa. Mais os espazos, as distancias, non podemos medilos coas miradas actuais; daquela eran meirandes. Xa estabas en territorio do teu concello. Ó chegar a Laiosa ías feito un cristo. Alguén da casa de Varela foi quen de saír e darche unha beberaxe... Comezaches a subida para a Cruz do Incio. Pronto decidiron acabar contigo. Déronche tempo a rezar. De xeonllos, como debe ser.

O teu corpo quedou tirado na cuneta. Deseguida dous mozos da túa parroquia tapárono con fentos para que os animais non o esfarelaran. Os asasinos espreitaban. Leváronos á Cruz onde os agardaba un perruqueiro que os rapou ó cero para marcalos. Horas despois o teu sobriño e outro veciño leváronte nun carreto e soterráronte no cemiterio dese lugar. Houbo tempo de amañar un cadaleito. Non sei se puxeron un crucifixo...

Todos viron ós que te torturaron e mataron. Ían armados e coa cara descuberta. Todos era coñecidos. Aínda agora non queren nomealos... Non só era, ou é, medo. É que eran “veciños” cos que ían ter que convivir eles e os seus descendentes. Así o fan...

 Seguín medrando. O día 3 de agosto do ano 1947, correuse a voz de que queimaran vivo ó cura de Guntín (Bóveda). Era un domingo á tarde... Dicían que os “atracadores”, ou os “fuxidos”, rodearan a aldea e fixéronlles xuntar leña e palla ós propios veciños. Tamén comentaban que fora unha vinganza exemplar. Días ou meses antes apareceran tres “paseados” nunha cuneta entre Bóveda e Guntín. O cura non quixera darlles sepultura “en sagrado” e mandou botarlles un “quintal de cal” a cada un...

Moitos anos despois, cando comezaron a aparecer textos escritos, apónselles ese crime ós guerrilleiros mandados polo Piloto e repiten o de que ardeu vivo. Hai poucos días souben que o cura chamábase Adriano Andrade Yáñez e que non chegaron a queimalo. Sen sotana e cos pantalóns baixados “chamuscárono” cunhas pallas a carón dun veciño que quixo axudalo. O veciño arranxou con cartos, unhas cincuenta mil pesetas en dúas entregas. Ó cura matárono a paus e logo déronlle o tiro de graza[1].

Dos tres paseados non sabemos nin o nome. Foron soterrados dentro do cemiterio, sen cadaleito e con cal. Mesmo é posible que o crego que mandou botarlles cal non fose o  don Adriano senón un de Ver (Bóveda) que quedara ó cargo da parroquia mentres o titular ía de exercicios espirituais en Lugo.

Mais eu, e moitos máis, fixémonos homes coas imaxes ciceladas na memoria dun médico arrastrado por un cabalo e dun crego consumido polas lapas en presenza de toda aldea. Dramáticos sucesos da guerra.

Unha tarde do ano 1949 (o 22 de xuño), pola seitura, chegou á estación de Rubián[2] un home armado e acorado. Esixiu falar por teléfono co goberno civil. Todos escoitaron que acababa de matar a dous “fuxidos” e que o Elías escapara malferido[3]. Foi nos montes de Remesar (Bóveda). Trouxéronos nun carro de vacas a Teilán, tamén Bóveda. Moitos dos meus veciños e amigos puideron velos. Por se acaso,  don Serafín, o crego de Teilán, non puxo reparos a soterralos como católicos.

Do Elías falábase moito. Era un fuxido moi achegado. Aldeán coma nós e de clase baixa. Nado en Castro de Rei de Lemos (Paradela) en 1911, botara moitas temporadas en Teilán e mesmo traballou na cerámica de Rubián a cincuenta metros da nosa casa. Aínda que “fuxido”, era como un romántico heroe vingador. Axudárano e escondérono en moitas casas da contorna. Quería matar ó tenente Losada, un veciño de Rubián do que teremos que falar moito outro día. Convencérono para que non o fixese por medo as represalias que caerían sobre boa parte da aldea.

Bateron a zona durante un mes, queimaron monte, prenderon xente, “interrogaron” daquela maneira… Ó cabo dun mes apareceu xa medio descomposto nunha alvariza de Remesar[4]. Alguén o levara ata alí o mesmo día que lle dispararon.

Seguiu a represión escura, selectiva, cativeira. Envexas disfrazadas de ideoloxía. ¿Lémbraste da Rosina de Peña de Rubián (filla de Antonio Peña Sánchez e Primitiva Vilar) curmá dos Peña de Xullán? Visitabas esa familia con certa frecuencia cando pasabas por alí. Pois ben, a esta, nos anos cincuenta (fáltame a data), viñeron buscala unha noite, tapáronlle os ollos, estiveron interrogando nela e zorregándolle durante varios días. Nunca soubo onde a tiveran. Soltárona na Coruña e levoulle tempo recuperarse das feridas no lombo. Cando eu llas vin  estaban xa medio cicatrizadas.

No ano 1951 ardeu o convento de Samos ó que teu pai foi petar antes de que te mataran. ¿Sería un castigo de Deus ou do Demo? Todo cabe.

Estes son casos dos que tiven noticia. Pero houbo moitos máis. Nin preguntabamos nin se falaba. Ben, falábase ás veces con metáforas, con reviravoltas, en momentos puntuais. ¿Por que sería que no ano 1959, cando Fidel Castro chega ó poder, durante un tempo en Galicia falouse máis, ou iso me parece recordar…? É posíbel que antepoña o que lembro ó que ocorreu.

Cos cachos desas novas que veño de citar fun tecendo e destecendo boa parte da miña identidade. O maxín non paraba. Creei imaxes visuais. Hai anos veñen aparecendo datos (impresos e orais). O problema que teño é que para min, e para moitos outros, a imaxe ­-- a copia--  crea o orixinal e non ó revés.

O teu sobriño (o profesor José Luís Díaz Gómez) publicou o ano pasado un interesante libro sobre a túa vida[5]. En Rubián anda a lelo xente que normalmente non le. Medra a onda expansiva. Despois de tantos anos dá froito a semente do teu labor e da túa morte.

Por mor deste libro vai aparecendo máis xente que fala... Dende que fuxiches da cadea de Monforte paraches en moitos lugares. Din que estiveches na Ribeira de Teilán, na casa de  don Benito Rodríguez, pero que cando unha noite foi na túa procura un tenente da garda civil xa fuxiras para outro agocho. A narrativa que máis repiten e a de ir arrastrado por un cabalo. Semantizan con gramáticas míticas. O de que te disfrazaches de monxa non sei se será certo, pero dálle moito aquel ó relato... Foi un bo quite.

Longa carta a que che escribo. Imposible resumir tantos anos. Farei partillas:

A)    MEDICINA E RELIXIÓN

Asunto moi complexo e enleado. No século XXI seguen mesturadas. Fluxo e refluxo continuo entre ciencia e crenzas. Oufánanse moitos médicos de seren “científicos”. Fronte á idea de que o valor máis prezado  de occidente acádase ó pasar do Mitos ó Logos, algúns médicos seguimos defendendo a convivencia de ámbolos dous. Outros seguen agarrados ó Mito dunha eficacia médica absoluta e dunha biomedicina aséptica.

A ciencia actual herdou a infalibilidade e a sacralidade da relixión medieval. Ven sendo un moderno imperialismo. Quizais estamos na segunda Idade Media. Precisamos outro Renacemento para liberarnos desas cadeas? Por que se segue a falar da FE nos médicos?

As cosmovisións dos pobos e das persoas mudan moito máis lentamente que as súas condutas. Na túa época era moi evidente a dicotomía entre relixiosidade urbana e relixiosidade rural. A cultura popular galega estaba mediada polo cristianismo. Os pobres, os de pedir, eran un signo sacramental de Cristo.

Na teoloxía popular galega non existía a gratuidade. Se pedían ós santos (intermediarios con Deus) un favor, ofrecíaselle sempre algo a cambio e cumpríase coa palabra dada. Ó tempo, posuían unha imaxe holística da persoa enferma que non se limitaba á súa dimensión bioquímica.

 Semánticas opostas e ó tempo complementarias. O exemplo máis claro é o inmenso poder que se lle apoñía ó Demo. Deus é bo pero o Demo non é malo. ¿Harmonía de contrarios?

Asemade o nós precedía ó eu. Logo veu o individualismo. Agora xa se pode construír unha identidade virtual. Ti, Manuel, fuches médico das casas. Ías a elas no teu cabalo ou andando. Sentabas na cama do doente. Por iso erades médicos de cabeceira. Uliades as casas, visualizabades o gando e as propiedades. Decatábaste de que non podías cobrar e mesmo tiñas que deixarlles cartos para os remedios de botica.

Mais, nesa mestizaxe coa relixión eles quedaban “obrigados”; así é como din os portugueses en vez de grazas. Sempre correspondían como podían. Cunha ducia de ovos se eran pobres, un roscón polo teu santo, a costela co raxo cando mataban, as troitas que pescaban, un xamón se a casa xa era mediana... Tamén coa súa forza de traballo cando no Castelo se facía unha roga para determinadas faenas. E mesmo co seu voto cando adquiriron conciencia de que tiña un valor... Respectábante. Queríante moito. Fuches medrando en sona, sabedoría e seriedade.

Se sabías medicina tamén sabías doutras cousas. Para eles o saber non estaba parcelado. Pedíanche consellos de casorios, de preitos, de liortas familiares.  Nomeábante  o seu testamenteiro.   As relacións coa maioría dos cregos do teu concello non eran agarimosas... Envexábante.

Na casa alugada que tiñas na Cruz había unha criada portuguesa, ¿non si? Na horta cultivabas plantas medicinais que envasabas en cacharros de cristal. Cando viñan nevaradas fortes moitas aldeas quedaban incomunicadas. Pasaban días nos que non podías ver ningún paciente. Cando te viñan buscar nun domingo e pedían desculpas por “molestar” (ó tempo que sacaban a gorra como se entrasen na igrexa) respondías: “as doenzas non teñen días santos nin festas de gardar”. Fuches bo e xeneroso.

Casaches moi ben. As dúas mulleres que tiveches eran da casa do Priorado de Freituxe (Bóveda). Casa con caseiros, con escudo e con algún crego. Mágoa de non ter fillos biolóxicos. Porén, agora hai moitos que nos consideramos como tal. Da túa nai que finou nova, en 1924, uns anos antes do teu primeiro casoiro, sabemos ben pouco...

O caso é que ó tempo que ascendías de clase social (todo hai que dicilo) por ser médico, por ter estudos, por ter dereito a usar o don, ías gañando poder. Isto xera no medio rural moitas envexas. Dicía Foucault que onde hai poder xorden resistencias.

Metícheste en Política (daquela púñase con maiúscula). Supoño que foi por tomar conciencia de que sen cambios socioeconómicos fondos non ía mellorar a saúde dos teus  pacientes.

Este é Frantz Fanon que, noutras latitudes e poucos anos despois da túa morte, abandona a psiquiatría para enrolarse na fronte de liberación alxeriana. Agora estamos falando de colonización. Non hai tempo para meternos coa colonización interna que fixeron e fan a relixión e a medicina en Galicia. Micro agresións culturais cotiáns.

¿Sabías que Castelao nos anos vinte, cando viaxa a París, escandalízase dos costumes parisienses, dos nus, que acóde á misa e mesmo quere porlle un cinto de castidade a unha hipotética moza francesa? Con palabras prestadas desculpamos a reacción de Daniel: “É esixíbel a Castelao que ‘saíse’, máis do que fixo, do seu tempo, do seu xénero, da ideoloxía patriarcal e masculinista que como home tamén a el o envolvía”[6].

Un heroe e un mártir, coma ti, nunca é un prototipo abstracto cheo de perfeccións, senón un ser humano construído con contradicións e contrastes, fraquezas e grandezas. Anxos e demos mestúranse na túa personalidade de xeito inextricable.

Antes que médico e que republicano eras un home galego de comezos do século pasado, de Sirgueiros. Xa esgotado polas torturas seguro que tiñas medo. Daquela agroman sentimentos, emocións, anguria da morte... Non é nada singular que rezaras e te agarrases ó Deus da túa infancia. Boa parte da túa infraestrutura era catolicismo popular galego. Mesmo penso que cando pasaches a carón da igrexa de Tuimil tamén pediches paz e axuda.

É un falar. Son consciente da imposibilidade de coñecer de maneira definitiva a un ser humano. A túa totalidade sempre escapará de todas as redes teóricas e racionais que tratan de capturarte, de reducirte.

O caso é que co poder médico que tiñas na túa comarca metícheste en política... Eras unha mala herba que tiñan que ceifar.

B) MEDICINA RURAL GALEGA

¿Cántas veces escoitaches ós teus pacientes dicirche: “míreme ben, báixese ben”? Seguen dicindo o mesmo no século XXI algúns vellos rurais. Boa maña.

Con estas frases ou outras parecidas sinalan a gran brecha cultural e o diferente estatus nos que se sitúan e nos sitúan. Temos moito poder e algúns no o saben...

Tiveches que ir aprendendo cousas que non ensinan nas facultades de Medicina. Se na segunda ou terceira consulta preguntas: “¿como vai?”, non é raro que respondan: “a peor non vou, mais mal non estou...”. Están dicíndoche que melloraron. Non funcionan coa lóxica aristotélica coa que aprendemos Medicina Oficial (biomedicina, medicina médica hexemónica). Deseguida retomaches as túa raiceiras e botaches man de metáforas, de atractores semánticos, de trasacordos e de ironías. Precisabas isomorfismo co medio social e cultural no que facías de médico.

Se preguntas: “¿que lle pasa?”, non é difícil que respondan: “para iso veño, a que mo diga vostede”. ¡Que distinto resulta agora cando xa miraron no internet e din: “teño unha fibromialxia, veño pola baixa”. A cor das pastillas non é neutra para os efectos terapéuticos. Tomalas antes ou despois das comidas tampouco. Ó médico urbanita non lle importa que se coma polbo con auga; ó paciente si. Non son máis que pequenos (?) exemplos de disonancias na relación médico paciente. Mellor non falar da lingua e das distintas falas locais...

A presenza dos médicos oficiais é moi tardía en Galicia, comparando con outras zonas do estado español. Chegan primeiro ás cidades e vilas. Por riba, practicamente ata o século XX nas localidades con menos de cinco mil habitantes non é obrigatorio que dispoñan de médicos de primeira clase[7]. Ós médicos municipais, igual que ós mestres, ó comezo (ata xa ben avanzado o século XX) pagáballes o concello. É dicir, cobraban pouco e con moito atraso.

A persistencia dunha rica medicina popular galega non debe apoñerse, como se di con frecuencia, á escaseza de médicos. É un problema cultural. Na cultura tradicional predominan concepcións hipocráticas e galénicas (teoría dos humores, etc.) que chocan coa medicina oficial. Sempre existiu e existe en todos os países unha medicina profana que da casa-familia esténdese e interacciona (móvese, non é algo estático e atrasado) á aldea, á parroquia, ás feiras…

Na túa época, Manolo, moitas emocións non estaban aínda medicalizadas. Non se falaba de ansiedade (patoloxía), senón de ansia (como algo positivo). Tampouco de depresións, senón de anemias, “paletilla” caída, estómago caído (eran metáforas e non realidades clínicas como constrúen algúns afeccionados), nervios, espíritos, mal ollo, aires, reuma, columna gastada...

Tampouco inventaran os ianquis (despois da guerra do Vietnam) iso do Trastorno por Estrés Postraumático que terían que ter padecido todos os que presenciaron o teu martirio.

En Galicia practicamente non houbo médicos que tivesen igualas (frecuentes en Castela, León, etc.) ou “arrendados”, como se lles chamaba aquí ós poucos casos de médicos que cobraban unha cota anual ou mensual por asistir a toda unha casa-familia. No ano 1932 debateuse no Congreso a idea de establecer un seguro médico (mutualismo) pero non pasou de aí. Aínda que o Seguro Obrigatorio de Enfermidade comeza a crearse en 1942, ó agro galego non chega o “seguro” ata o ano 1975 cando se implanta o réxime especial agrario dos traballadores por conta propia.

¿Podemos seguir mitificando a Escola Médica Compostelá? Mellor botarlle unha ollada á obra do malogrado Delfín García Guerra[8]. Nese libro subliña unha folga dos estudantes de Medicina ó comezar o curso 1908-1909 demandando salas hospitalarias para poder aprender. ¿Xa andabas daquela como activista?

Cando teña tempo e vagar hei meterme co asunto da Fonte Limpa, como lle chamaban á medicina compostelán no XIX e XX. ¿Sabías que este nome aplicouse tamén á Real Audiencia de Galicia no século XV? A auga é o elemento sanador e purificador sobranceiro na medicina tradicional galega. Se hai unha fonte limpa haberá outras sucias, contaminadas...

O de médico dos pobres repítese en moitas biografías escritas (levo recollido máis dunha ducia) e en moitas narrativas sobre os médicos rurais galegos ata ben tempo despois de reinstaurada a democracia. Coido que ten moito de relixiosidade. Falaremos.

Os médicos rurais galegos, sen querelo, víronse obrigados a facer de mediadores, de intermediarios culturais. Dunha banda, as “crenzas” e as prácticas sanitarias da poboación. Da outra, os coñecementos profesionais. Dúas subculturas. Dialéctica intercultural. Precisaba a cotío negociar significados e condutas. O problema aparece nalgúns casos nos  que a mediación cultural pode doadamente dar en caciquismo. Moitos partidos políticos seguen buscando no rural galego a médicos para encabezar listas electorais.

C) ÁNXEL FOLE. TERRA BRAVA. DON GASPARO

Ata que comecei a escribir isto chocábame o “silencio” de Ánxel Fole sobre a túa figura. Apúñallo á censura vixente nas datas en que publica Terra Brava.

O ilustre escritor lucense, durante a súa andaina de exilio interior, pasou unha boa tempada na casa dos Quiroga, fronte á monumental igrexa do Hospital (O Incio). Amosa coñecer polo miúdo a zona. Difícil diferenciar realidade de ficción.

Agora penso que fala bastante de ti e colócate como o don Gasparo (pequenote, con cara de romano, viúvo, sen fillos, con consultorio na Cruz, veciño de Sirgueiros, pero doutra aldea da túa parroquia). Tamén con concepcións sanitarias liberais e sociais.

Retoma Fole o tema do galoxo, nome que se lle daba na zona ó bocio. Ningún dos dous falades do cretinismo que tamén estaba presente. Fala do gálico, como se lle dicía á sífilis en boa parte de Galicia. Ó criáreste na aldea xa sabías que na túa terra chamábaselle gota á epilepsia (por mor dunha doenza vacún), e non ás artrites do ácido úrico. O mesmo diría de doenzas xenéricas tales como perlesía, tremesía, alferecía e outras moitas que se van perdendo.

Pero por riba de todo, Fole describe moi ben as condicións de traballo do médico rural e o inmerso que está na vida aldeán. Chámalle “soldado da ciencia” e subliña a “vocación” que se precisa para quedar no rural, sobre todo no da montaña. Reflicte coa mestría dos seus relatos as condicións sanitarias da vida na Galicia arredada: sen estradas, sen auga corrente nas casas, sen luz, con xergóns de follas de millo, con moito artritismo, moito galoxo, moita avitaminose. Non se lle escapa a loita dos médicos rurais con menciñeiros, sabias, compostores. Tamén cita casos nos que é o galeno quen corre cos custos das receitas. O que máis me gusta é cando di: “Non abonda con que sintamos en galego: debemos de pensar tamén en galego”.[9]

Maxistral mestizaxe do home coa natureza. Xeografía habitada. Retratos impecables. Terra Brava é unha boa etnografía. Cen veces mellor que moitas obras que se publicaron e publican como etnografías.

Se vises agora, Manuel, a cantidade de galegos que van pasear (antes era cousa dos señoritos), que camiñan sen ir a ningures (colesterol, hipertensión,...)  por prescrición facultativa, e teñen que por un chaleco reflector para que non os atropele un coche… ¿Por que non lles mandarán realizar un suave exercicio de sachar na horta?

Na túa época e na que escribe Ánxel Fole, o bocio considerábase unha doenza pero non se lle daba importancia. Operalo custaba cartos que non tiñan. Porén, esta doenza non estigmatizaba. Casaban e tiñan fillos como outro veciño/a calquera. Por vez primeira fago pública unha foto dun galoxo inmenso que levou riba de si un veciño dunha parroquia do Incio. Seguro que o coñeciches. Finou ós 78 anos, en 1939,  dunha gripe complicada con pulmonía. Casou e tivo seis ou sete fillos. Eran pobres, todos emigraron. A casa de seu está caendo.

 D) A SOMOZA MAIOR (RUBIÁN)

Teño un aquel por Rubián, polo de Abaixo, que tamén hai no Incio un Rubián de Cima. O meu, a miña parroquia, é de Bóveda. Non nos queda outro remedio. A identidade municipal é algo moi recente na historia da Galicia rural. Na túa época, Manuel, aínda comezaba esta construción. Íase á capital municipal pagar a contribución, tallarse, asentar nacementos e defuncións e pouco máis. Agora éche outro cantar.

Só se consideraban veciños os fregueses. Con eles as condutas, as normas non escritas, os traballos comunais, etc., estaban perfectamente codificados. Os pedáneos considerábanse autoridade e interlocutores co axuntamento.

O adro da igrexa parroquial era un espazo de comunicación, de novas, de tratos e acordos cando cumprían. Os mortos do cemiterio seguían formando parte da comunidade. A festa do patrón era moito máis que unha celebración litúrxica.

O ámbito das feiras xa era comarcal. Espazo de socialización igual que as romarías. Duraban todo o día. As escolas pechaban o día da feira: os nenos tiñamos que ir á feira aprender cousas que non ensinaban os mestres. Venda, compra, parola, moceo, transmisión de novas, esmola ós pobres cegos (“santa Lucía lle conserve a vista”), ós tolleitos, ós que exhibían feridas pustulentas… Nunca ós do galoxo nin ós curtos de talla e outras cousas por mor do cretinismo.  Observatorio privilexiado para os nenos de Rubián.

Charlatáns. Coplas de cego. Videntes. Tratantes. Cacharreiros. Albardeiros. Ferreiros. Cesteiros. Zoqueiros. Traxes do guizo. Chigres. Lambetadas. Algunha que outra liorta. Sacamoas. Curas. Gardas civís. Médicos...

Os médicos rurais, sobre todo se eran nativos, tiñan o consultorio na casa familiar, non na capital municipal. A clientela pertencía sempre a máis dun concello. Os días de feira —sublíñao Fole na obra comentada— tiñan máis traballo. De aí que nunha feira coincidisen consultado como mínimo dous galenos nun cuarto que lles deixaban nunha taberna ou nunha casa de comidas. Entre eles había rivalidades, o cal non impedía que se aparecía unha urxencia cirúrxica se xuntasen para operar nunha mesa de comedor.

Volvendo ó caso, a actual demarcación municipal coido que é do ano 1840. Mesmo a casa consistorial do concello de Bóveda estivo un tempo en Rubián. O asunto é que Rubián foi noutrora (creo que ata 1835) cabeza da xurisdición da Somoza Maior de Lemos. Esta Somoza abranguía moitas parroquias do que hoxe é O Incio (entre elas Sirgueiros), moitas de Bóveda e outras de Paradela. Destas últimas a que máis me interesa salientar é a de Castro de Rei de Lemos, da que era o Elías e na que no ano 1936 se deu unha importante actividade política coa posterior represión.

É dicir, que os tres feitos violentos relacionados coa guerra ós que me refería ó comezo desta carta ocorreron no mesmo concello. Agora Rubián esmorece, dentro de pouco será un xeriátrico. Os maiores viven dos recordos do que foi. Dúas feiras cada mes. A do 14 de moita sona. Algunha fábrica. Todo iso agora é historia. Cando eu era mozo algún domingo iamos á Ferrería do Incio para ver “ás bañistas” do balneario. Penso que había un baile.

Rubián era importante por ser encrucillada de estradas. Xusto a medio camiño entre Sarria e Monforte. De Rubián saía e sae unha estrada que, pasando por Castro de Rei e Currelos, chegaba a Taboada. Tamén a estrada ó Incio que ben coñeces. A capela do Ecce Homo no centro da vila (tiñamos ese título) era un importante santuario con ofrecidos e romaría.

 Na estación do carril de ferro paraban os correos, os expresos, os rapidillos, o catalán, os mercancías. Mesmo unha diversión ós domingos era ir á estación ver os correos. Un día recoñecemos o futbolista Luís Suárez. Os bailes das festas do Ecce Homo facíanse no cruzamento das estradas. Un ano pasou o Caudillo… Menos mal que non parou.

Lembro unha escena que quedou gravada no meu maxín. Un mediodía viña unha muller xa de anos cunha burra e un neno. Pediu permiso para deixar o animal atado a unha das cancelas da nosa casa. Explicoume que viña de Vilasouto (O Incio) para amosarlle o tren ó seu neto.

Nese tren viña moitas veces a “brigadilla” (gardas civís vestidos de paisano) e pasaban pola estrada. Metían medo. Víanselle ben as culatas dos mosquetóns ou das metralletas. Dicían que andaban á procura dos atracadores. Pechabamos as portas.

 Anos despois, no racionamento,  vimos como subían ó correo que ía cara a Madrid ó estraperlo. Máis adiante, cantidade de amigos e de veciños colleron o tren da emigración. Moitos nunca volveron.

Un día déuselles por encorar a auga e fixeron a presa de Vilasouto para regar o Val de Lemos. Se viras que chapuza de canles e de regadío. Asulagaron Vilanova. Dende que hai esa presa, en Rubián temos máis néboas.

Seguro que sabes moi ben que a finais do XIX en Rubián tivemos dúas loxas masónicas (a Augusto e a Marqués de Santa Marta). A elas pertenceron veciños do Incio. Coido que algo sabes... Politicamente en Rubián agora estámosche moito peor que na túa terra.

Chacho, para escribir todo isto precisei ir de Santiago ata Rubián. Tiña que fuxir da óptica urbanita, universitaria e científica. Sentirme aldeán. Resucitar emocións e sentimentos soterrados hai anos. Repensar o social á luz do espazo. Mesturar xeografía e historia dándolle vida ó espazo. Andei á procura do particular, do local, do específico. Son lugares simbólicos que demandan a berros reflexións sobre o presente.

Ata outra. Unha fonda aperta

Emilio González Fernández

Pdta. A) Motivos familiares impedíronme acudir a homenaxe que che fixeron a fin de semana pasada no Incio. Cando poda irei darlle unha aperta ó teu busto e deixarche unhas rosas. B) Unha broma: no teu caso non se cumpre o refrán home pequeno fol de veleno. 

--------------------------- 

 [1] A partida de defunción di que tiña 47 anos. Nado en” Santiago de la Nova, de la capital de Lugo”. De profesión:”cura párroco”. De estado: “seglar”... ? Que faleceu “en su domicilio (Guntín), el tres del actual, a las veintidós horas, a consecuencia de hemorragia cerebral”.

[2] Nesta estación cruzábanse os correos. Tamén viña ás mañás o coche de liña que saía da Ferrería do Incio para Monforte. Achegábase á estación para deixar ou coller pasaxeiros.

[3]Na estación de Rubián irrompeu armado o chamado comandante Félix (Francisco Cano Román) que se infiltrara na guerrilla. Ós que viña de liquidar eran o Gasta (Bernardo Álvarez Trabajo, nado en Bembibre-León, en 1915) e o coronel Benito, Soutiño (Manuel Fernández Soto, nado en Mugardos en 1902).

[4]A partida de defunción do Pájaro (Elías López Armesto, lugartenente do Piloto) está escrita con mellor letra que a dos outros dous. Inscríbeno como aparecido o día 17 de xullo e que levaba morto “un mes aproximadamente”. Como causa pon hemorraxias xeradas por armas de fogo, o mesmo que na dos outros. Nos tres pon “hombre desconocido” do que ignoran idade (ó Gasta e ó Soutiño póñenlle uns corenta anos, ó Elías entre trinta e trinta e cinco), estado, profesión, domicilio e lugar de nacemento.

[5]Siembra y memoria. Muerte y evocación de un médico republicano. Madrid, Fondo de Cultura Económica, 2010.

[6]García Negro, M.P.: “As mulleres en Castelao”, Revista de Lengua y Literatura Catalana, Gallega y Vasca, 7 (2001) 183-284.

[7]Coexistiron doutores e cirurxiáns ata que se unifica o título en Licenciados en Medicina e Cirurxía.

[8]La Facultad de Medicina de Santiago en el siglo XIX, Santiago de Compostela, Universidade, 2001.

[9]Fole, A.: Terra Brava. 2ª ed. Vigo, Galaxia, 1976, p. 57 (a 1ª ed., tamén de Galaxia, é de 1955)