De "ARRAIANOS y otros asuntos" al filme "O Corpo aberto"

En marzo de 1993 se celebraron en el Pazo Museo Otero Pedrayo (Trasalba-Ourense) las "III Xornadas de Psiquiatría, Psicanálise e Literatura", organizadas por la Asociación Galega de Saúde Mental. 

Allí se presentó el trabajo "Arraianos e outros asuntos", cuyos autores fueron David Simón y E. González, y que era una relectura/comentario desde la psiquiatría  de una de las obras de Xosé Luis Méndez Ferrín, en concreto la titulada "Arraianos", y centrándose en el relato "Lobosandaus".  

El texto presentado en Trasalba en 1993 fue editado junto con el conjunto de los otros relatorios presentados, en un volumen editado por la AGSM (Asociación Galega de Saúde Mental, ver www.agsm-aen.org), a día de hoy agotado y de distribución algo limitada en su día.

Editado por la AGSM https://www.agsm-aen.org/
El texto "Arraianos y otros asuntos" (1993) se puede descargar aquí

En la primavera de 2006 este artículo se publicó de nuevo en el número 5 de la Revista Arraianos , con algunas notas a pie de página y matizaciónes de datos e ideas de lo presentado en 1993. Había pasado mas de una década pero unas nuevas informaciones de la zona de la raia seca de Baltar, de Calvos de Randín y de Lobosandaus animó a los autores a recuperar ese trabajo que fue acogido en la publicación de la revista Arraianos.

Estuvo un tiempo accesible online en la página web de la Asociación cultural Arraianos, en la que estaban colgados los números publicados de la revista .La pagina web ya no se actualiza mucho, pero sí que lo hace el blog Caderno Arraiano, sostenido por el mismo colectivo (pensamos que con Aser Álvarez en el núcleo matriz y motriz de la iniciativa). 

Tomado de http://www.arraianos.com/arraianosV_web.pdf

O CORPO ABERTO y LOBOSANDAUS: RODAJE DE UNA PELICULA ARRAIANA

Leemos en una noticia de prensa (La Región,12 de noviembre de 2021)  que estos dias se ha iniciado en Muiños (Ourense) el rodaje de la película  “O corpo aberto”, inspirado en el relato “Lobosandaus” que Xosé Luis Méndez Ferrín publicó en Arraianos. Se rueda bajo la dirección de Ángeles Huertas. Según la directora, "Os límites, as “raias” que separan o mundo dos vivos e dos mortos, o xénero, a identidade ou o poder evocador da tradición e do folclore serán algúns dos eixos que atravesen a película”.

"O corpo aberto” será el primer largometraje de ficción para su directora, que firma el guión con Daniel Domínguez. Mercedes Peón se encargará de la banda sonora. Detrás de esta nueva película está la productora gallega OlloVivo, con Fasten Films (Cataluña) y Cinemate (Portugal), con el apoyo de la Axencia Galega das Industrias Culturais y el Instituto de la Cinematografía y Artes Visuales, y la participación de RTVE y TVG.

Aguardamos con máximo interés la conclusión de esta película inspirada en el fascinante relato de Méndez Ferrín.

+++++++++++++++++++++++++++++++

Para los lectores interesados, queda el texto publicado en la revista Arraianos en 2006 y que previamente fue publicado (ver) en la monografía de las Xornadas de Trasalba ( AGSM, 1993).

ARRAIANOS E OUTROS ASUNTOS[1]
por David Simón Lorda e E. González 
Arraianos, 2006, numero 5, p.54-57.
Tratamos de realizar un breve percorrido por algúns personaxes e lugares dunha das últimas obras de Méndez Ferrín[2] . Apuntamos conexións con algúns aspectos da obra de Otero Pedrayo por aquilo da cortesía para quen nos cede a súa casa. Ademáis, tampouco é descabellado relacionar a ambos pensadores e literatos ourensanos, pois Méndez Ferrín foi alumno de Otero Pedrayo durante o seu período universitario e este tivo gran influencia na súa carreira e obras posteriores (“Crónica de Nós”).
”Arraianos”, é unha serie de relatos breves articulados en torno a unha paisaxe, a “raia seca”.  A raia é a fronteira que ao longo de moitos quilómetros esténdese entre Ourense e o veciño Portugal, desde o río Miño e Ponte Barxas ata a aldea de Castromil e o Penedo dos Tres Reinos, xa en terras zamoranas? É un espazo que atraeu a numerosos escritores e pintores galegos, e que claramente mostra a continuidade xeográfica e espiritual de Galicia e Portugal. Ferrín, sitúa as súas historias e personaxes neste mundo fronterizo, pero nos constrúe unha “raia seca” especial, unha nova fronteira entre o real e o fantástico, entre lugares reais e imaxinados que poden divisarse desde os montes e outeiros que circundan Celanova e Vilanova dous Infantes. Así, se entremezclan en “Arraianos” a Pena de Anamán, Arcos de Valdevez, A Corga dous Enforcados, A Serra Ruiva, Castro Leboreiro, A Virxen da Peneda, O Couto Mixto, Bande, A Fraga de Mundil, A Valgada da Clamadoira, ou Xurés, Ou Penagache, Lobosandaus.  Pero imos deixar estar letanía de nomes, e quedarnos con un deles, Lobosandaus. Sobre el volveremos un pouco máis tarde, xa que agora é obrigado facer referencia ao hidalgo de Trasalba. Este insigne novelista e geógrafo, deixou escritas numerosas obras descriptivas das serras de Galicia. Chegou case a elaborar unha ”Teoría da paisaxe galega”, aventurándose a facer unhas hipóteses e reflexións sobre as que dicía que faltaban estudos[3] repousados e metódicos. Para Otero, a paisaxe opera sobre a cultura. O val é sintetista, vital. A montaña en cambio produce formas especulativas e intelectualistas. Froitos da influencia do medio serían os perfís característicos do espírito galego (lírica, saudade, intuición, anhelo do transcendente). Na súa preocupación polo obxecto científico da Xeografía, chegou á conclusión de que o geógrafo o que debe facer é dedicarse ao estudo de cada terra e cada comarca en canto comuñón diferenciada con o home e o medio, e máis concretamente con a paisaxe. Otero tanto nos seus discursos como nas súas obras académicas sempre tratou de transmitir a sensibilidade pola paisaxe e a resonancia cultural da terra e as comarcas. É neste punto onde Ferrín se entronca dalgunha forma con Don Ramón pois ao longo dos diferentes relatos que aparecen no seu libro vainos describindo a paisaxe da raia seca, os costumes, a historia da zona e o xeito en que a paisaxe inflúe nos estados anímicos dos personaxes. Realiza unha auténtica “humanización” da paisaxe e do clima; o externo ten gran riqueza, adquire categoría de sentimentos. É unha “xeografía animada”. O plano psicolóxico individual e o plano corporal das relacións do individuo con o seu ecosistema, apenas están esbozados.  Esta relación entre temperamento, os estados de ánimo do home-galego, e a xeografía e o clima non se lles escapou a autores galegos do campo da Medicina e a Psiquiatría como Nóvoa Santos ou Cabaleiro Goás, quen o apuntan nalgún dos seus traballos[4] . Desde entón pouco máis se investigou en torno a iso. Podemos pensar que é algo pasado de moda, con todo, un prestixiosa revista internacional dedicada á Psiquiatría Transcultural comenta nun dos seus últimos números as investigacións achega da relación entre diferenzas rexionais xeográfico-climáticas, o seu desenvolvemento histórico e a posible influencia nos estados anímicos e afectivos dos que as habitan. A paisaxe oteriana e ferriniana estannos marcando un punto para reflexionar e para que investiguemos.
É posible que sexa polas propias características xeográficas da raia, onde en moitas ocasións non hai accidentes do terreo que delimiten claramente a fronteira; se cadra é debido ás propias circunstancias históricas de indefinición de nacionalidade que atravesaron algunhas das súas zonas como a do Couto Mixto; ou talvez sexa debido ás case-delirantes noticias que durante anos apareceron no xornal “La Región”, nas que correspondentes nas diferentes localidades da raia describíannos con gran luxo de detalles as fazañas da Garda Civil perseguindo ratas de mulos cargados de plátanos ou bacalao mentres os contrabandistas escapaban polos montes. Pode que todo iso haxa influído pero nos inclinamos a pensar que foi o xenio e a maxia narrativa de Ferrín os que deron unha impronta completamente diferente a esta paisaxe da raia que aparece no seu libro. Diciamos antes que a paisaxe e a xeografía era un punto de encontro entre Ferrín e Otero. Con todo, a raia de Ferrín entremezcla personaxes e paisaxes reais con imaxinarios, é unha Raia case mítica, difícil de localizar nun mapa. Apártase da descrición realista que iría máis na liña de Otero e outros autores da súa xeración.

Antes quedámosnos con un nome: Lobosandaus. É o título do relato que abre o libro de Ferrín:  ”É unha aldea situada na caeira dá Serra Grande, ao lado do rio dás Gándaras; dende Bande tárdase en chegar unha hora a lombos dunha besta...”.

Difícil de situar no tempo, aínda que por diferentes datos podemos pensar que debe ser ao redor de 1910-1915, unha época na que tivo grande pulo o movemento agrario do cura Basilio Álvarez. Neste relato, un personaxe anónimo, o mestre da aldea, vai enviando cartas ao seu tío en Ourense, o señor Penitenciario da Catedral, e vaille contando as súas impresións de recén chegado á zona. Con unha economía expresiva sorprendente, Ferrín introdúcenos xa case desde a primeira misiva (haberá catorce) nun mundo onde o imaxinario e o real aparecen de novo indiferenciados. O espírito de Nicasio Remuñán, agrarista e amigo de Basilio Álvarez, volve do máis aló para tratar de posuír a Dorinda, muller de face morena e corpo abondoso, da que estaba locamente namorado en vida. A través de Obdulia (unha encamadiña e corpo aberto) e do marido de Dorinda (chamado Artur ou Turelo, típico nome das cosmoloxías ferrinianas), vai conseguindo os seus propósitos. O ton distante e descriptivo das cartas do mestre ao señor Penitenciario, vaise tornando aos poucos nun relato case angustioso. A última carta é unha petición de axuda desesperada e Ferrín déixanos sen saber cómo termina o protagonista, case como nun relato de Poe: 

• Eu sinto horror, noto alguén non cuarto e desexo a Dorinda e coido que vai voltar a desgraza a Lobosandaus e que vai haber de novo corpos abertos. Veña por min, señor tío; polo amor de Deus, véñame buscar e léveme de eiquí para Ourense. 

A historia de “Lobosandaus” en “Arraianos” poderíamos retomala e refacela (pedimos desculpas ao autor) baixo o punto de vista de moitos outros personaxes que desfilan polas liñas das misivas do mestre. Así, gustaríanos coñecer a opinión dos clásicos representantes oficiais do poder en zonas rurais: a Igrexa e a Medicina. Do cura Plácido Mazaira é difícil saber algo; refuxiado na súa casa rectoral mentres merenda chocolate con roscón, fai oídos xordos á espiral de violencia e posesións que se suceden na súa parroquia, e tan só podemos entrever algo do que pensa ante a súa débil oposición a que os parroquianos enterren en terra sacra a unha das aforcadas. O outro representante da Igrexa nesta historia, o clérigo ourensano, si que responde a través das súas cartas atacando polo lado do “supersticioso”. A Medicina, personificada en Don Luís Lourenzo, ten un pobre valedor na zona. Petimetre médico interino, pasa o menor tempo posible en Lobosandaus. Apenas se relaciona con os paisanos e para nada intervén nos diferentes sucesos do relato. Correspóndese co médico da modernidade, e de intervir na historia un médico rural con un quefacer máis tradicional, relacionado con a fidalguía ao estilo do pai de Otero Pedrayo, as cousas transcorresen doutra forma e poderiámosnos decatar da opinión que merecían tres mortes violentas en pouco máis de tres meses no seu Concello. Así mesmo Ferrín déixanos sen describir que opinaba Don Luís Lourenzo dos casos de posesión e da encamadiña Obdulia, a quen, segundo cóntanos o novelista, non afacía visitar. A propia figura do relatante anónimo, un mestre rural que é representante da cultura oficial, ¿a que corpos abertos teme?, ¿teme “abrirse”, “contaminarse” con as crenzas rurais?.
A moza encamadiña, Obdulia, é un corpo aberto. Confinada desde fai moito tempo en pártea Sur de Casa Aparecida, na cal hospédase o mestre. É neste personaxe onde Ferrín descríbenos con maior detalle o fenómeno de posesión, favorecido pola propia condición de corpo aberto. Ao cabo duns días de aparecer aforcado o capador Remuñán, Obdulia levántase da cama, comeza a ir e vir por toda a casa, a rir e a falar con un estridor descoñecido, a saudar con unha potente voz. Finalmente as sospeitas das súas allegados confírmanse, cando ao pouco de ser descuberta mantendo relacións sexuais con Dorinda, vístese de home e lanza unha arenga[5] política de corte agrarista desde o balcón de casa á vista dos seus veciños. A partir dese instante confírmase que o espírito de Nicasio Remuñán, o capador agrarista, tomara posesión do corpo de Obdulia aproveitando que estaba “aberto”.
A encamada é tamén un símbolo da resistencia pasiva, que un día levántase e acaba morrendo de forma violenta. Pero antes rompe con moitas pautas, ten un matiz de liberalización feminina. Os símbolos masculinos (usa pantalóns, voz, chapeu) se contraponen aos femininos (vestido branco, sur…).
A raia, en sentido metafórico, serve así mesmo a Ferrín para aproximarnos á integración e adaptabilidad da cultura tradicional á oficial-urbana. De feito integra fenómenos da modernidade como é o lesbianismo, a liberación feminina introducíndoo na cosmovisión popular. O “pecado” do lesbianismo, por exemplo, que atentaría á vida e á concepción comunitaria, explícao mediante o fenómeno de posesión da encamadiña.
É precisamente esta muller, encamada durante anos e con as características de corpo aberto posuído, a que nos vai a permitir un novo e arriscado salto cara ao gran Otero Pedrayo. En concreto recórdanos a Xosefa da Torre. Esta muller foi un personaxe real estudado con gran interese polo gran intelectual de Trasalba cando se dedicou á obra e vida de Varela de Montes, un dos fundadores da Escola Médica Compostelá no século XIX. Xosefa da Torre, tamén coñecida como a Espiritada de Gonzar ou a Santa de Gonzar, mantívose encamada e encerrada na súa casa do Concello de O Pino durante máis de trinta anos sen comer nin beber. Varela de Montes dedicou horas, prestixio e varias publicacións ao estudo deste caso extraordinario. Otero Pedrayo tamén se sentiu atraído polo estudo do mesmo e recopiló bastante material. Era un caso de inedia, e probablemente o tema da posesión diabólica ou doutro tipo tamén tivo unha importante participación. O psiquiatra francés Gayral (1992) apunta que a inedia desenvólvese sobre un contido relixioso no que non son raros os delirios de posesión.
Do mesmo xeito que fixemos antes co tratamento da paisaxe e a xeografía, podemos dicir que aínda que podemos establecer unha conexión artificial entre o caso da encamadiña de Ferrín e a Espiritada de Gonzar de Otero e Varela de Montes, hai diferenzas entre ambolosdous casos (esquecendo o feito de que un é fantasía e o outro foi historia real[6]).
O cura Mazaira de Lobosandaus, polo que sabemos, apenas intervén no caso de Obdulia nin nos que lle seguen. A Espiritada de Gonzar tivo un tremendo interese para a xerarquía eclesiástica compostelá da época, e ata houbo procesos de excomunión para algúns autores que trataron de profundar no caso.
O médico petimetre Don Luís Lourenzo, ten un papel máis ben penoso na historia de Obdulia e os acontecementos de Lobosandaus. Nunca a visitou. Nin cando encamada nin cando posuída. Tal vez nunca o chamaron. Obdulia era un corpo aberto, e iso é cousa “non de médicos”.  É cousa de “andar outros camiños”. Con Xosefa da Torre non foi así a historia. Un dos máximos representantes da medicina compostelá da época, o Doutor Varela de Montes, interesouse vivamente polo caso. Chegou a pasar moitos días ao pé da cama da enferma observando o cadro. Ademais plasmó as súas observacións e interpretacións en diferentes pasaxes das súas obras.
A encamadiña de Lobosandaus e a espiritada de Gonzar comparten con todo un aspecto socio-histórico similar. Ambos casos se desenvolven en momentos históricos transcendentes para Galicia e en especial para o mundo campesiño.
Ferrín sitúanos á encamadiña nunha época en que se produce o derrube definitivo da hidalguía rural galega debido á eliminación do sistema foral, e ao movemento agrario que nace como reacción aos grandes males do agro galego. É un tema que por outra banda tampouco é alleo nin descoñecido a Otero Pedrayo xa que a desaparición e descomposición da aristocracia rural, á que el dalgún modo estaba unido polos seus antepasados, foi un dos temas predilectos das súas obras e ensaios.
A Espiritada de Gonzar e Varela de Montes viven outra época diferente. É a das escaramuzas carlistas da primeira metade do século XIX. Producíronse enfrontamentos sanguentos entre os liberais e doutra banda a aristocracia latifundista e o clero. A biografia de Otero, a ideoloxía do seu pai, ou a súa novela “Os camiños dá vida” tocan todos estes temas. En “Arraianos”, na raia ferriniana, tampouco nos falta un relato que nos fala de loitas carlistas no Couto Mixto (pero esta é outra historia).
No momento actual (1993), todo apunta a que estamos de novo nun momento histórico e social de gran transcendencia para Galicia, e en especial para un mundo rural e campesiño que vese mermado día a día, e que realiza grandes esforzos para integrar o mundo da modernidade dentro da súa cosmovisión. Por outra banda, a finais do século XX, a Psiquiatría oficial decidiuse a incluír aos Trastornos de Trance e Posesión, e estanse estudando e depurando os criterios[7] para ser incluída no futuro DSM-IV (Manual de Clasificación Diagnóstica, IV edición) da Asociación Americana de Psiquiatría.
Méndez Ferrín, “Arraianos”, “Lobosandaus” e as historias que alí cóntanse, tráennos na súa vertente fantástico-narrativa unha cuestión clínica non ben resolta e estudada: os estados de Trance e posesión. Necesitan que lles prestemos maior tempo e atención, e que busquemos ademáis a súa relación con o proceso de cambio sociodemográfico no que Galicia está inmersa. Merecen unha atención e dedicación semellante á que tivo Varela de Montes con a Espiritada de Gonzar[8] . Como todos os bos literatos, Ferrín capta realidades psicosociales e exponnas maxistralmente. Léndoo tamén se aprende psiquiatría.

---

[1] En marzo de 1993 celebráronse no Pazo Museo Outeiro Pedrayo as III Xornadas de Psiquiatría, Psicanalise e Literatura organizadas pola Asociación Galega de Saúde Mental. Alí presentouse este traballo “Arraianos y otros asuntos”.O texto asinado por ambos que foi editado xunto co conxunto das outras relatorios presentados nun volume editado pola AGSM (ver www.agsm.es). Transcorreu máis dunha década logo daquel volume (esgotado e de distribución escasa no seu día) pero unhas letras dun amigo dándonos datos achega de Lobosandaus animounos a recuperar ese traballo perdido naquela publicación. Pasou tempo pero o texto unha década despois podemos dalo por válido. Todas as notas ao pé de páxina son actuais (2006) realizadas por un dos autores (David Simón), con a idea de complementar e matizar algúns datos e ideas.

[2] MÉNDEZ FERRÍN, X.L. (1991), “Arraianos”, Vigo: Xerais.

[3] É de obrigada lectura o libro de LAMAS CREGO, S. (2004), “Galicia Borrosa”, Sada: Ed. Do Castro. Libro de ensaio multidireccional, e que salta das emocións á paisaxe, da saudade ao cérebro ou ao “asegún” pasando pola arquitectura, o urbanismo , o duelo e a identidade dos galegos (e asimilados).

[4] Aquí é de novo obrigado citar a “Galicia Borrosa” de S. Lamas.

[5] Aquí é obrigado o facer referencia ao caso da Espiritada de Moeche (Manuela Rodríguez Fraga), unha campesiña, de 21 anos, que en 1925 amenceu un día falando con a voz dun cura orixinario de Ortigueira, moi formado en dogmática e que falecera anos antes na Habana. Estudada no seu día polo doutor Urbano Losada que deu conferencias sobre o caso no Seminario de Estudos Galegos e que logo publicounas na revista “Nós” ao ano seguinte (1926, nº29) . A espiritada de Moeche, un “corpo aberto” , foi maxistralmente rescatada por Manuel Rivas nunha das súas columnas xornalísticas no diario El País(13-2-2005).

[6] Houbo outro caso real de finais do século XIX, no que actualmente estamos traballando para ampliar máis os datos, e que non descarto que Ferrín usouno para inspirarse nesta historia. Era a chamada “Santa de Vilamaior” (Concello de Baltar), en plena fronteira portuguesa, na chamada raia seca ourensana. Naceu en 1826 e faleceu en 1888, solteira e tras permanecer durante anos alimentándose só de auga, viño e os recortes das hostias. Centos de peregrinos españois e portugueses peregrinaban ata a súa casa para recibir os seus consellos para as enfermidades e males de animais e persoas. Segundo os seus familiares xa desde pouco tempo logo de nacer deu mostras de ser elixida de Deus, e ademais tiña unha cruz gravada no chan da boca (ver as noticias que á súa morte publicou o xornal ourensano da época, Ou Tío Marcos d´a Portela, 1888, dirixido por Valentín Lamas Carvajal).

[7] Foi incluído na Clasificación Internacional de Enfermidades da OMS (CIE-10ºversion) e no DSM-IV dentro dos Trastornos disociativos (de conversión). Na CIE-10 hai unha categoría recoñecida como ?Trastornos de trance e de posesión?: Trastornos nos que hai unha perda temporal do sentido da identidade persoal e da plena conciencia da contorna. Nalgúns casos o enfermo actúa como posuído por outra persoa, espírito, deidad ou "forza". A atención e a conciencia da contorna poden limitarse a só un ou dous aspectos inmediatos e a miúdo preséntase un pequeno pero reiterado conxunto de movementos, posturas e manifestacións expresivas. Inclúense aquí só aqueles estados de trance que son involuntarios ou non desexados, que interfieren na actividade cotiá porque teñen lugar á marxe (ou son unha prolongación de) cerimonias relixiosas ou culturais aceptadas?. (F44.3.CIE-10).

[8] En 1995 diversos investigadores ligados al Museo do Pobo Galego (Santiago) le dedicaron unas jornadas en las que intervinieron entre otros los psiquiatras Demetrio Barcia Salorio, Gayral o Antonio Rodríguez López, o antropólogos como Marcial Gondar ("Anorexia: Dieta, estética, Crenzas", Santiago, Museo do Pobo Galego, 1995).

 +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++